EDİMSEL KOŞULLANMA KURAMI
İnsan ve hayvan davranışlarını inceleyen Amerikalı psikolog Burrhus Frederic Skinner, davranışa neden olan uyarandan çok, istemli biçimde ortaya çıkan davranışlarla ilgilenmiş ve davranış-sonuç ilişkisi üzerinde durmuştur. Skinner’e göre tepkisel ve edimsel olmak üzere iki tür davranış vardır. Refleks türü olan tepkisel davranışlar klasik koşullanma ile öğrenilir. Günlük yaşamımızda sergilediğimiz davranışların büyük bir kısmı ise edimsel davranışlardır ve bu davranışlar, davranışın sonucu ile kontrol edilirler. Canlı davranışlarının pek çoğu bir sonuca ulaşmak üzere gerçekleştirilmektedir. Örneğin, raftaki oyuncağı gören bir çocuğun annesine oyuncağı işaret ederek ‘’isteyim, isteyim…’’ demesi ya da acıkan bir güvercinin ağaç dibindeki kırıntıları yemek üzere ağacın altına konması bir sonuca ulaşmak üzere gerçekleştirilen davranışlardır.
Davranış sonrası olumlu ya da olumsuz uyaranların, davranışın ileride gerçekleşme olasılığını arttırdığını ya da azalttığını öne süren edimsel davranışlarla ilgili olan koşullamaya edimsel koşullanma adı verilmektedir. Edimsel koşullanma kuramına göre öğrenme, davranışlardaki gözlenebilir değişikliklerdir. Dolayısıyla sunulan uyarana karşı istenen tepkinin gösterilmesi öğrenme olarak kabul edilmektedir.
Edimsel koşullanma kuramının iki temel öğesi pekiştirme ve cezadır. Pekiştirme, izlediği davranışın oluşum sıklığını, süresini ya da yoğunluğunu arttıran, davranış sonrası çevresel olay ya da durumdur. Pekiştirme, olumlu ve olumsuz pekiştirme olarak ikiye ayrılmaktadır. Davranışın ardından hoşa giden bir uyaran sunulduğunda davranışın oluşumu artıyorsa buna olumlu pekiştirme, davranış oluşumunda hoşa gitmeyen bir uyaran geri çekildiğinde davranışın oluşumu artıyorsa buna da olumsuz pekiştirme adı verilmektedir.
İzlediği davranışın oluşum sıklığını, süresini ya da yoğunluğunu azaltan, davranış sonrası çevresel olay ya da duruma ceza denilmektedir. Olumlu ve olumsuz ceza olmak üzere iki cezadan söz edilmektedir. Olumlu ceza, davranışı izleyen durumda, davranışın ileride yapılma olasılığını azaltan bir uyaranın varlığı iken, olumsuz ceza davranışı izleyen durumda ortamdan bir uyaranın kalkması ile davranışın ileride yapılma olasılığının azalmasıdır.
Edimsel koşullanma kuramına göre yeni davranışların öğretiminde şekil verme ve zincirleme süreçleri oldukça önem kazanmaktadır. Şekil verme, öğretimi hedeflenen davranışın yaklaşıklarının (benzerlerinin) pekiştirilmesi ile hedef davranışın kazandırılmasıdır. Şekil vermede önceleri, hedef davranışa benzeyen davranış pekiştirilir. Bu davranış belli bir doğrulukla yapılır hale geldikten sonra hedef davranışa daha fazla benzeyen yeni bir davranış belirlenir ve bu davranış pekiştirilir. Zincirleme ise öğretimi hedeflenen davranışın davranışı oluşturan küçük parçalara bölünerek bu parçaların öğretilmesi yoluyla hedef davranışın kazandırılmasıdır.
